Κριτική, βιβλίο / Τίτλος: Η Μεταμόρφωση και άλλες ιστορίες / Συγγραφέας: Φραντζ Κάφκα / Μετάφραση: Απόστολος Στραγαλινός / Εκδ. Μίνωας
Ρωτήστε κάποιον να σας εξηγήσει τι είναι Η Μεταμόρφωση του Κάφκα και θα σας πει ότι πρόκειται για μια ιστορία όπου ένας άντρας μεταμορφώνεται σε κατσαρίδα! Κι αν σας δώσει αυτή την απλοϊκή περιγραφή να ξέρετε ότι αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη παράγραφο της περίφημης αυτης νουβέλας και μόνο.
Αν έχετε μελετήσει τη Μεταμόρφωση του Κάφκα στο πανεπιστήμιο ή αν έχετε διαβάσει αναλύσεις, θα δείτε ότι με παρόμοιο τρόπο το δημιούργημα του Κάφκα μειώνεται σε ακαδημαϊκές εξηγήσεις, φροϋδικές θεωρίες, καπιταλιστικές πλεκτάνες και φεμινισμό, για να αναφέρω μερικές και να προσθέσω και μία δική μου, αυτή του Χριστιανισμού (τις εξηγώ στον παρακάτω πίνακα). Όχι ότι οι παραπάνω ερμηνείες δεν ισχύουν, δεν αρκούν ωστόσο για να αγκαλιάσουν την πολυπλοκότητα του περιεχομένου της νουβέλας, αλλά και τον ψυχισμό του Γκρέγκορ, του πρωταγωνιστή της ιστορίας.
| Φροϋδική ερμηνεία | Η καταπιεστική σχέση του Κάφκα με τον πατέρα του αντικατοπτρίζεται στη σχέση του Γκρέγκορ με τους γονείς του |
| Καπιταλιστική | Η βιομηχανοποίηση και η εργασία οδηγούν σε αποξένωση και αλλοτρίωση |
| Φεμινιστική | Η αδερφή του Γκρέγκορ ξεπερνά τον φόβο της και θέτει τον εαυτό της ως παράδειγμα προς μίμηση. |
| Χριστιανική | Το μήλο που σφηνώνει στην πλάτη του Γκρέγκορ είναι το μήλο του κήπου της Εδέμ που, σαν αμάρτημα, ο Γκρέγκορ το κουβαλάει πάντα μαζί του. |
Σίγουρα υπάρχουν και άλλες αμέτρητες θεωρίες και συμβολισμοί. Είχε όμως ο συγγραφέας κατά νου κάποιες από αυτές όταν έγραφε τη νουβέλα; Αμφιβάλλω. Ο Κάφκα παραήταν έξυπνος και διορατικός συγγραφέας, αρκετά μεγάλος καλλιτέχνης, για να επιδίδεται σε εύκολους συμβολισμούς. Ναι μεν το έργο είναι αλληγορικό (εν μέρει) αλλά η αξία του μειώνεται όσο το τοποθετούμε σε τέτοια καλούπια. Γιατί όμως ο κόσμος επιμένει ότι ο συμβολισμός είναι διάχυτος στη Μεταμόρφωση;
Καταρχάς, σε αυτό έχει συμβάλει η επιθυμία του Κάφκα το έντομο να μην απεικονίζεται σε κανένα εξώφυλλο. Γραπτώς το δήλωσε ο ίδιος στον εκδότη του Verlag: «Το ίδιο το έντομο δεν πρέπει να απεικονιστεί. Δεν πρέπει καν να φαίνεται από κάποια απόσταση.» Γι’αυτό και ο εκδότης, στην πρώτη έκδοση, αποφάσισε στο εξώφυλλο του βιβλίου να απεικονίσει έναν άντρα με παλτό να βγαίνει από μία πόρτα.
Έπειτα είναι η αμφισημία των λέξεων που επιλέγει ο Κάφκα για να αναφερθεί στο ζωύφιο. Ο Κάφκα περιγράφει, λοιπόν, στα γερμανικά το ζωύφιο ως ungeheures Ungeziefer. Και η δυσκολία εδώ είναι διπλή: από τη μία έχουμε το επίθετο που σημαίνει τερατώδες ή τεράστιο. Από την άλλη έχουμε το Ungeziefer που δεν είναι κάποιο συγκεκριμένο ζώο. Η μεταφράστρια Susan Bernofsky (2014) αναφέρει σε άρθρο της στο The New Yorker ότι η λέξη προέρχεται από από τη Μέση Άνω Γερμανική ungeziebere, παράγωγο της Παλαιάς Άνω Γερμανικής zebar που σημαίνει «θυσία» ή «ζώο προς θυσία». Στα σύγχρονα γερμανικά το ungeziefer προδιαθέτει για εξάποδα ζωύφια, έντομα συνήθως, αλλά όχι καλαίσθητα. Σε διάφορες μεταφράσεις μπορεί κάποιος να το δει νε περιγράφεται ως «κατσαρίδα», «σκαθάρι», «έντομο» και πολλά άλλα. Ευτυχώς, στην παρούσα μετάφραση για τις εκδόσεις Μίνωας, ο Απόστολος Στραγαλινός το αποδίδει ως «τεράστιο ζωύφιο» — ίσως η πιο συνετή (κατ’ εμέ) απόδοση. Και σε γενικότερες γραμμές, οφείλω να τονίσω ότι η νέα μετάφραση του Στραγαλινού προσδίδει μία εσωτερικότητα στο έργο του Κάφκα και μία δομημένη συνοχή που αποφεύγει την παγίδα της «ακαδημαικής» μετάφρασης — φαινόμενο συχνό στην τόσο τακτοποιημένη γλώσσα του Κάφκα.
Συνεχίζοντας όμως με τους λόγους για τους οποίους η Μεταμόρφωση ερμηνεύεται και επανερμηνεύεται συνεχώς, να πούμε ότι, πέρα από την αβεβαιότητα της ταυτότητας του εντόμου, ο συγγραφέας δεν δίνει ονόματα στους ήρωές του αλλά αυτοί αναφέρονται με τις ιδιότητές τους, με μοναδική εξαίρεση την αδερφή του Γκρέγκορ που ο Κάφκα ονομάζει Γκρέτε.
Τέλος, να επισημάνουμε ότι και η λέξη του πρωτότυπου τίτλου, Verwandlung στα γερμανικά δεν σημαίνει φυσική μεταμόρφωση αλλά υπονοεί συνήθως μία «συστηματική» μεταμόρφωση ή αλλαγή (το αγγλικό transformation).
Όλα τα παραπάνω υποκινούν την υποψία ότι ο Κάφκα δεν ήθελε να είναι ξεκάθαρος και απόλυτος με τη σημασία της νουβέλας του. Αυτό έχει αποτελέσει έναυσμα για πολλά ρεύματα, φιλοσοφίες, κοσμοθεωρίες αν θέλετε, να την εντάξουν στα θεωρητικά τους πλαίσια. Και αν και προσωπικά δεν μου αρέσει να περιορίζω το νόημά της σε συγκεκριμένες κοσμοθεωρίες, θα ήθελα να μου επιτρέψετε να αναφέρω και δύο επιπλέον σύγχρονες ερμηνείες που μου ήρθαν στο μυαλό, όταν ξαναδιάβασα το βιβλίο, έχοντας μεσολαβήσει 7 χρόνια από την τελευταία μου ανάγνωση.
Η μία έχει να κάνει με την οικολογία, όχι ως κίνημα των Πράσινων, αλλά ως πράξη αγάπης για τον πλανήτη μας, που τόσο βασανίζουμε. Και πιο συγκεκριμένα, για την έλλειψη αγάπης προς καθετί ζωντανό και άσχημο. Ας θυμηθούμε ότι ο Βουδισμός πολύ σωστά θεωρεί όλα τα ζώα ως αισθανόμενα όντα και αποτρέπει τον άνθρωπο από τη δολοφονία τους (ακόμα και όταν πρόκειται για έντομα ή ασπόνδυλα).
Η δεύτερη ερμηνεία έχει να κάνει με τον εναγκαλισμό της διαφορετικότητας, είτε πρόκειται για το bullying στα άτομα με διαφορετική φυσική εμφάνιση, ενδιαφέροντα, σεξουαλική ταυτότητα ή προσανατολισμό. Ένα παράδειγμα που λίγο-πολύ όλοι έχουμε ακούσει να διηγείται κάποιος γνωστός μας: «Αν με αγαπούσες δεν θα το έκανες αυτό»: τα λόγια μιας μητέρας στο παιδί της όταν αυτό της ανακοινώνει τη διαφορετικότητά του. Enter Γκρέγκορ!
Επειδή όμως, όπως προανέφερα, θεωρώ λάθος να ερμηνεύουμε το πιο γνωστό δημιούργημα του Κάφκα υπό το πρίσμα τόσο συγκεκριμένων πλαισίων, νομίζω ότι ο αναγνώστης μπορεί να κερδίσει περισσότερο από την αφομοίωση της ιστορίας μόνο αν αποτινάξει τους εύκολους (και συχνά παρωχημένους) παραλληλισμούς και σύμβολα και, απαλλάσσοντάς το από τέτοιες ερμηνείες, φτάσει στον πυρήνα του έργου ώστε να το θαυμάσει για την αμεσότητα της γραφής του Κάφκα, την χαρακτηριστική ατμόσφαιρα (το επίθετο καφκικός είναι από τους πιο διαδεδομένους λογοτεχνικούς χαρακτηρισμούς) και κυρίως: το ακατέργαστο συναίσθημα που εδώ προβάλλεται χωρίς φτιασίδια, πράγμα δύσκολο για νουβέλα (ας μη ξεχνάμε βέβαια το Άνθρωποι και ποντίκια του Στάινμπεκ). Γιατί τι είναι Η Μεταμόρφωση του Κάφκα εν τέλει, όταν όλες οι θεωρίες που την πλαισιώνουν παύουν να υπάρχουν; Μία από τις πιο ανθρωπιστικές ιστορίες του 20ού αιώνα.
Πέρα από τη Μεταμόρφωση, η παρούσα συλλογή από τις εκδόσεις Μίνωας περιλαμβάνει άλλα τρία διηγήματα του Κάφκα. Η Κρίση αποτελεί το πρώτο ολοκληρωμένο διήγημα του. Το έγραψε μόλις σε μία νύχτα και πραγματεύεται την προβληματική σχέση ενός πατέρα με τον γιό του, με όλες τις αφανείς δυνάμεις που μπορεί ένας τέτοιος ισχυρός οικογενειακός δεσμός να έχει. Στο δεύτερο διήγημα (και για μένα το λιγότερο ενδιαφέρον), Στη Σωφρονιστική Αποικία, ο αναγνώστης έρχεται αντιμέτωπος με τη φρίκη των βασανιστηρίων, με την αναλυτικότατη περιγραφή μιας τέτοιας μηχανής πόνου, σχεδιασμένης για να τιμωρεί το ανθρώπινο σώμα. Το τελευταίο διήγημα με τίτλο Ένας αγροτικός γιατρός είναι, σε προσωπικό επίπεδο, και το πιο ενδιαφέρον μετά τη Μεταμόρφωση. Φανταστείτε υπερρεαλισμό και καφκική διάθεση, άλογα που φαίνονται να έχουν τη δική τους έντονη προσωπικότητα, χιόνι, τον παράξενο άρρωστο και τον αινιγματικό γιατρό και θα μπείτε αμέσως στην ατμόσφαιρα της ιστορίας. Συγκριτικά, μπορεί κανένα από τα υπόλοιπα διηγήματα να μη φτάνουν στο επίπεδο της Μεταμόρφωσης, είναι όμως άρτια δείγματα της γραφής του Κάφκα. Αλλά ακόμα και να μην ήταν, αξίζει να διαβάσετε την έκδοση αυτή για την εξαιρετική μετάφραση της Μεταμόρφωσης από τον Απόστολο Στραγαλινό.
