«Το στρίψιμο της βίδας», Henry James

Κριτική, βιβλίο: «Το στρίψιμο της βίδας» / Συγγραφέας: Henry James / Μετάφραση: Τόνια Κοβαλένκο / Εκδ. Ψυχογιός

Έχοντας διαβάσει αρκετό X. Τζέιμς (ξεκίνησα ως έφηβος με το Πορτραίτο μιας κυρίας και προχώρησα στο πανεπιστήμιο μέχρι τo τελευταίο του μυθιστόρημα, Το χρυσό κύπελλο), Το Στρίψιμο της Βίδας ήταν ένα βιβλίο που άφησα για το τέλος σκόπιμα: η γραφή του με δυσκόλευε, απαιτούσε απόλυτη συγκέντρωση και ησυχία, για μένα περισσότερο από άλλα του βιβλία (πόσο μάλλον όταν το πρωτοδιάβασα στα αγγλικά). Κι αυτό γιατί δεν αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα του συγγραφέα, αφού πρόκειται για νουβέλα γραμμένη σε πρώτο πρόσωπο (σε σχέση με τα ογκώδη μυθιστορήματα που τον έχουν καθιερώσει, γραμμένα στο τρίτο πρόσωπο). Θα έλεγα ότι αν τα μεγάλα μυθιστορήματά του θυμίζουν συμφωνίες, τότε Το στρίψιμο της βίδας είναι ένα κουαρτέτο εγχόρδων, και μάλιστα ένα θαυμαστό κουαρτέτο.

Πιο συγκεκριμένα, τώρα, για το βιβλίο, η ιστορία είναι λίγο-πολύ γνωστή: μια γκουβερνάντα αναλαμβάνει τη φροντίδα δύο παιδιών (ενός αγοριού και ενός κοριτσιού που έχουν μείνει ορφανά) σε μία έπαυλη στο Έσσεξ της Αγγλίας. Την ευθύνη για τα παιδιά φέρει ο θείος τους που κατοικεί στο Λονδίνο και ο οποίος ξεκαθαρίζει ότι δεν θέλει να έχει πολλά πάρε-δώσε μαζί τους. Και τα δύο παιδιά παρουσιάζονται, μέσα από την αφήγηση της γκουβερνάντας, ως δύο πανέμορφα αγγελούδια και το μέρος μοιάζει ειδυλλιακό: η έπαυλη με τον μεγάλο κήπο, τους δύο πύργους, τη λίμνη με τη βάρκα, το γειτονικό μικρό χωριό με την εκκλησία του, την απόλυτη ησυχία… Τη μαγεία του σκηνικού, ωστόσο, διακόπτουν διάφορα περίεργα. Η γκουβερνάντα αρχίζει να βλέπει φαντάσματα και, μαζί με την οικονόμο του σπιτιού, προσπαθεί να καταλάβει τη σχέση που έχουν αυτές οι οπτασίες με τα παιδιά.

Αν και κατά τη δημοσίευσή της ο Χ. Τζέημς χαρακτήρισε τη νουβέλα, ως ιστορία φαντασμάτων, ο χαρακτηρισμός αυτός άρχισε μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο να αναιρείται από πολλούς λογοτέχνες και το έργο έχει έκτοτε περάσει από πολλές κριτικές και αναλύσεις. Ο λόγος; Η αμφισημία στην αφήγηση της γκουβερνάντας. Πρόκειται για μία αφήγηση χειμαρρώδη, σε ποσότητα μόνο, μιας και η πλοκή ξεδιπλώνεται αργά και με απίστευτη λεπτομέρεια. Πολύπλοκο λεξιλόγιο και πολυσύνθετες προτάσεις που φαίνονται να μην τελειώνουν, χωρίς ουσιαστικά να διασαφηνίζουν κάτι. Πράγματι, όλα στο βιβλίο φαίνονται να σκεπάζονται από ένα πέπλο ομίχλης: οι διάλογοι δεν θα μπορούσαν να είναι πιο ασαφείς και διφορούμενοι. Η νουβέλα έχει μία κλιμάκωση που φαίνεται να αναιρεί το τι μπορεί να πιστεύουν αρκετοί αναγνώστες μέχρι τότε, ενώ λίγες σελίδες αργότερα τελειώνει απότομα με μία δήλωση που σε προβληματίζει ακόμα κι όταν έχεις κλείσει το βιβλίο, αφήνοντας τον καθένα στην προσωπική του κρίση για την ερμηνεία της ιστορίας…

Αν, λοιπόν, το βιβλίο μέχρι και σήμερα εξακολουθεί να ερμηνεύεται και να επανερμηνεύεται, αυτό του δίνει μια ζωντάνια που το κάνει να ξεχωρίζει από άλλες ιστορίες γοτθικού τρόμου. Μπορεί ο κάθε κριτικός να έχει τη δική του άποψη, κι εκεί βρίσκεται και η μαγεία του βιβλίου. Στην πυκνή, όλο υπονοούμενα γλώσσα του και στον τρόπο που ο συγγραφέας καταφέρνει να αποδώσει τη σιωπή λες και μερικές στιγμές παγώνουν στην αιωνιότητα: ένα βλέμμα που κανείς δεν μπορεί να προσδιορίσει πόσο (και αν) κράτησε ή ένα κερί που σβήνει βυθίζοντας τα πάντα στο σκοτάδι.

Η νουβέλα αποτελεί σπουδή λογοτεχνικού ύφους. Διαχρονική, με βαθιές ψυχολογικές προεκτάσεις, από έναν ξεχωριστό συγγραφέα, τόσο σημαντική και με αλλεπάλληλες ερμηνείες ώστε μέχρι και σήμερα να διδάσκεται σε φιλολογικές σχολές. Η μετάφρασή της πρέπει να αποτελεί εφιαλτική διαδικασία για τους μεταφραστές, όσο όμως για την παρούσα μετάφραση της Τόνιας Κοβαλένκο, σε κερδίζει με την αμεσότητά της, αφού καταφέρνει να αποσαφηνίσει το πολύπλοκο κουβάρι των μακρόσυρτων προτάσεων, διατηρώντας τη στυλιζαρισμένη γραφή του συγγραφέα. Δεύτερη φορά που διαβάζω Το στρίψιμο της βίδας στα ελληνικά και σε αυτή μου την ανάγνωση παρατηρώ λεπτομέρειες που μου είχαν ξεφύγει. Αλλά αυτό νομίζω συμβαίνει με τα περισσότερα κλασικά αριστουργήματα. Να τονίσω ότι στην παρούσα έκδοση από τις εκδόσεις Ψυχογιός, εξαιρετικό είναι επίσης το επίμετρο του Colm Toibin (o ίδιος ειδήμων στον Henry James και σπουδαίος σύγχρονος συγγραφέας) με αναφορές στις κινηματογραφικές μεταφορές της νουβέλας, αλλά και στη διαδικασία συγγραφής της.