Ζυραννα Ζατελη, «Και με το Φως του Λυκου Επανερχονται»

«Είναι τρομερό αυτό που συμβαίνει με τη μεγάλη λογοτεχνία, από την αρχαία τραγωδία ώς τη Ζυράννα Ζατέλη και από τον Σαίξπηρ ώς τον Ουίλιαμ Φόκνερ. Οσο και να αμφιβάλλει κάποιος κατά πόσο έχουν συμβεί τα εξιστορούμενα περιστατικά ή έχουν υπάρξει οι σκιαγραφούμενοι χαρακτήρες, κανείς δεν αμφιβάλλει για την αλήθεια τους αυτή καθαυτή. Σάμπως ο ίδιος ο μύθος τους να μεταφέρει μέσα στον χρόνο μιαν αλήθεια για τη ζωή, αλήθεια αυτόνομη και ανεξάρτητη, που οι άνθρωποι και τα περιβάλλοντα τη βοηθάνε να γίνεται πιο αισθητή. Γεγονός είναι πως τα μεγάλα έργα της λογοτεχνίας δημιουργούν γύρω τους μια εκτεταμένη περιοχή, που δεν χρειάζεσαι κανένα επιπλέον διευκρινιστικό στοιχείο προκειμένου να την εξερευνήσεις παρά μόνον τα ίδια τα έργα.»

-Θανάσης Ν. Νιάρχος στα Νέα.

Όταν ήμουν στην προτελευταία τάξη του Λυκείου είχαμε μια καταπληκτική φιλόλογο, η οποία συχνά μας έκανε λόγο για σύγχρονη λογοτεχνία προτείνοντάς μας διάφορα μυθιστορήματα και ποιητικές συλλογές, ενώ δεν ήταν λίγες οι φορές που διάβαζε δυνατά αποσπάσματα από αγαπημένα της έργα. Μια μέρα μας μίλησε για το μυθιστόρημα της Ζυράννας Ζατέλη Και με το Φως του Λύκου Επανέρχονται που μόλις είχε κυκλοφορήσει τότε. Μίλησε με πολύ ενθουσιασμό, υπονοώντας ότι πρόκειται για έργο σπάνιο. Δεν άργησα να το αγοράσω και από την πρώτη εκείνη ανάγνωση ενθουσιάστικα. Έκτοτε το ξαναδιάβασα μερικές φορές ακόμα, την τελευταία φορά αρκετά πρόσφατα, πρέπει να πω. Έχουν περάσει σχεδόν είκοσι χρόνια από τότε που κυκλοφόρησε, στην πορεία έχω μυηθεί σε βάθος στη λογοτεχνία -ξένη κυρίως αλλά και ελληνική- οπότε ήταν για μένα πρόκληση να δω αν ο ενθουσιασμός μου εξακολουθεί να υπάρχει. Πλέον μπορώ λοιπόν αναμφίβολα να πω ότι το Και με το Φως του Λύκου Επανέρχονται είναι ένα σπάνιο αριστούργημα για τα δεδομένα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας.

Ακούγοντας την ίδια τη συγγραφέα να το διαβάζει συνειδητοποίησα τι είναι αυτό που το κάνει τόσο μοναδικό: ο λεκτικός του πλούτος, η χρήση της «ζατελικής» γλώσσας, των τόσο γήινων ελληνικών που μυρίζουν χώμα και βροχή και ήλιο ταυτόχρονα. Η ρυθμική ορμή κάθε λέξης και το σύμπλεγμα των προτάσεων που άλλες φορές θυμίζουν κονσέρτο και άλλες συμφωνία. Ο τρόπος που περιπλέκονται οι ιστορίες, αυτό το υφάδι που σαν ιστός διαπερνά όλο το μυθιστόρημα με ονειρικές εικόνες, σαγηνευτικούς χαρακτήρες, μυστηριώδη όντα και πράγματα.

Σε μία εποχή όπου η λογοτεχνία έχει την τάση να σοκάρει και να καταπιάνεται με «σοβαρά» πολιτικά μηνύματα ή υπαρξιακές αερολογίες, και καταφεύγει σε εύκολους εντυπωσιασμούς με γλωσσικούς ιδιωματισμούς, σε μία εποχή που ακόμα και η ποίηση σε αυτη τη χώρα εστιάζει σε λογοπαίγνια, η Ζατέλη επιμένει σε ένα είδος γραφής που κάποιος θα χαρακτήριζε παραδοσιακό και συντηρητικό, πιο κοντά στην κλασική λογοτεχνία παρά στη φαινομενικά προοδευτική σύγχρονη. Ωστόσο, ο τρόπος χειρισμού της γλώσσας της συγγραφέως δημιουργεί μια γέφυρα ανάμεσα στο παραδοσιακό και το σύγχρονο, όπου ο χρόνος δεν έχει σημασία και τίποτα δεν είναι εφήμερο. Αυτό που πραγματικά μοιράζεται με τα μεγάλα κλασικά μυθιστορήματα είναι η ουσία. Αυτό το ξεχασμένο αλλά πιο πολύτιμο συστατικό της Τέχνης.

Το θέμα φαντάζει χιλιοειπωμένο αν σκεφτούμε ότι πρόκειται για ένα βιβλίο που καταπιάνεται με την ιστορίας μια τεράστιας οικογένειας στα τέλη του 19ου αιώνα. Ωστόσο η διαφορά από άλλα σύγχρονα best seller που ακολουθούν παρόμοιο θέμα (βλ. σύγχρονους συγγραφείς από πλευρά Αμερικής) είναι σημαντική. Η Ζατέλη αποφεύγει εντελώς την μονοδιάστατη απεικόνιση στυλ τηλεοπτικής σειράς – family saga. Πρόκειται για μυθοπλασία που διεισδύει στα άδυτα του ανθρώπινου ψυχισμού και ασχολείται μόνο με την πολλές φορές αόρατη ουσία της πλάση, ζωντανών και μη. Στον κόσμο της Ζατέλη καθετί, ακόμα και μια πέτρα, φαίνεται να αναπνέει και να σκέφτεται και να εκφράζει μια γνώμη.

Πάνε σχεδόν είκοσι χρόνια από την έκδοση του Και με το Φως του Λύκου Επανέρχονται. Και κάθε ανάγνωση είναι πιο απολαυστική από την προηγούμενη. Πόσο μάλλον τώρα που το Τρίτο Πρόγραμμα της ΕΡΤ μεταδίδει ολόκληρο το βιβλίο σε μια σειρά επεισοδίων, αναγνωσμένο από την ίδια τη συγγραφέα (ευτυχώς η ΕΡΤ αναρτεί όλα τα ημίωρα κλιπάκια για όσους από εμάς δεν μπορούμε να τα ακούσουμε ζωντανά καθημερινά). Είναι πραγματική απόλαυση να ακούς αυτήν την τόσο ερμητική συγγραφέα να διαβάζει αυτό το τόσο ξεχωριστό έργο.

Απόσπασμα από το βιβλίο, διάλογος ανάμεσα στον Χριστόφορο και τον Θωμά-του-Νταίμονα:

«Κοίτα εκεί πέρα τι γίνεται… Ο Χάρος βγάζει τα παιδιά του με το ηλιοβασίλεμα να πιουν νερό − τους βλέπεις;»
«Τους βλέπω. Και οι θρήνοι μας το θολώνουνε… Οι θρήνοι, τα παράπονα, οι γλυκειές κατηγόριες… Γιατί;»
«Έρχεσαι κι εσύ στα λόγια μου»
Σώπαιναν πάλι καθώς ο ήλιος έγερνε περισσότερο κι άρχιζε σιγά-σιγά το σύθαμπο − τους πάλευαν πράγματα ανέκφραστα…
«Αυτή είναι η ώρα του λύκου», του θύμιζε ο Θωμάς-του-Νταίμονα.
«Αυτή είναι».
«Γλυκειά ώρα…βλαστήμα τα. Σου ‘ρχεται να σφαχτείς».
«Κανείς, κανείς, δεν θα το μάθει κανείς».

ΥΓ. Το άρθρο αυτό γράφτηκε το 2012 με αφορμή την ανάγνωση του μυθιστορήματος στο Τρίτο Πρόγραμμα της ΕΡΤ από την ίδια τη συγγραφέα. Τα βιβλία της Ζυράννας Ζατέλη κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Καστανιώτη.